Sławomir Zieliński
Abstrakt: W Iwięcińskim Lesie nad jez. Bukowo na Wybrzeżu Słowińskim (NW Polska) wykonano w 2015 r. pilotażowe obserwacje entomologiczne oraz analizę zasobów rozkładającego się drewna i mikrosiedlisk nadrzewnych. Stwierdzono występowanie interesującego faunistycznie i ochroniarsko zgrupowania chrząszczy saproksylicznych, a w nim gatunków rzadkich bądź unikatowych dla północnej Polski. Średnia zasobność rozkładającego się drewna wyniosła 12,1 m³/ha, zaś wskaźnik zagęszczenia mikrosiedlisk nadrzewnych 11,5 mikrosiedliska/ha. Podano informację o innych walorach przyrody, ale także o jej zagrożeniach. Wskazano na nasilenie w ostatnich latach oddziaływań gospodarki leśnej. Zaproponowano objęcie całego obszaru Iwięcińskiego Lasu ochroną rezerwatową, z zaniechaniem wykonywania działań stricte gospodarczych.
Słowa kluczowe: martwe drewno, bioróżnorodność ekosystemów leśnych, mikrosiedliska nadrzewne, chrząszcze saproksyliczne, Gnorimus variabilis, Stictoleptura scutellata. Hylis foveicollis, Eucnemis capucina, Limenitis camilla
Keywords: deadwood, forest biodiversity, forest microhabitats, saproxylobiontic beetles, Gnorimus variabilis, Stictoleptura scutellata, Hylis foveicollis, Eucnemis capucina, Limenitis camilla
Wstęp
Iwięciński Las nad jez. Bukowo na Wybrzeżu Słowińskim można współcześnie określić mianem jeszcze funkcjonującego post-holoceńskiego refugium unikatowej flory i fauny. Jej niektóre elementy wykazano jak dotąd wśród współtworzących ten ekosystem wątrobowców, roślin naczyniowych i owadów. Ciągle jeszcze nieprzeciętny przyrodniczo charakter tego obszaru to wynik nie tylko lokalnych uwarunkowań fizjograficznych i ekologicznych, ale i prowadzenia w ubiegłym wieku dość ekstensywnej gospodarki leśnej, którą cechowało m.in. pozostawianie wiekowych żywych drzew, zwłaszcza buków i dębów szypułkowych w części płatów tego kompleksu leśnego. Na ile te zaniechania wynikały z generalnie trudnego tu gospodarczo terenu, na ile zaś ze świadomych pro-ochronnych postaw zarządcy obszaru tj. PGL Lasy Państwowe, trudno ocenić. Pozostaje jednak faktem, że ten cenny nie tylko w skali strefy nadmorskiej, ale i co najmniej całego Pomorza obiekt, zmierza ku gospodarczej przeciętności. Głównym tego powodem jest prowadzenie w ostatnich latach sztampowej gospodarki leśnej, której kilka aspektów cechujących „zwykłe” lasy gospodarcze wskazano w tym artykule.
Teren badań
Iwięciński Las to kompleks leśny lasów Skarbu Państwa o powierzchni ok. 350 ha, położony w województwie
zachodniopomorskim, na północny - wschód od Koszalina w gminie Sianów. W ramach PGL Lasy Państwowe administracyjnie podlega Nadleśnictwu Karnieszewice. W południowej części obiektu znajduje się niewielki (ok. 0,9 ha) płat lasu prywatnego. Z punktu widzenia historycznego oraz charakteru przyrodniczego tego ekosystemu to klasyczne refugium – jedna z nielicznych na tym obszarze „wysp leśnych” – pozostałości po holoceńskich lasach porastających onegdaj przestrzeń strefy nadmorskiej (Przewoźniak 2022). Iwięciński Las przylega od południa do wód i zbiorowisk szuwarowych przymorskiego jez. Bukowo, a od wschodu, południa i we fragmencie południowo-zachodnim graniczy z terenami użytkowanymi rolniczo, głównie z polami i pastwiskami (Ryc. 1).
Dominującą formacją leśną w tym obiekcie są lasy wilgotne i bagienne, głównie olsy, ale i łęgi olszowe, w mozaice m.in. z płatami wilgotnych grądów oraz kwaśnych buczyn, w tym w unikatowej postaci na płytkim murszu (Pawlaczyk et al. 2016, Zieliński 2015). Osobliwością florystyczną są tu liczne i wysoko liczebne populacje storczyka podkolana białego Platanthera bifolia i pierwiosnki wyniosłej Primula elator. Z Iwięcińskiego Lasu podano występowanie na starym dębie unikatowego wątrobowca miedzika tamaryszkowego Frullania tamarisci, wcześniej uważanego za wymarły na niżu polskim (Pawlaczyk et al. ibidem).
Metodyka badań owadów
Badania przywołane w tej pracy wykonano na zlecenie Klubu Przyrodników. Dane terenowe zebrano w okresie 10 VII – 25 VIII 2015 r.; uzupełniono je w dniu 18 VIII 2021 r. Poszukiwania gatunków i obserwacje miały charakter pilotażowego rozpoznania, nie zaś całościowej inwentaryzacji przyrodniczej. Główną metodą pozyskiwania informacji było wypatrywanie owadów w różnych stadiach rozwojowych, także śladów ich aktywności pokarmowej (żerowisk) w trakcie jakościowych, tj. nie ujętych w ramy założeń statystyki, obchodów obszaru badań. Metoda ta wsparta była stosowanioem siatki entomologicznej i siatki typu U oraz parasola entomologicznego (japońskiego). Analizowano ponadto mikrobiotopy pokarmowe, jak wspomniano wyżej, ale i bytowe (drewno, dziuple, grzyby, wypluwki, odchody, inne), w tym pochodzenia antropogennego (porzucone butelki, puszki, folie, używana odzież itp.). Przeglądano także sieci pajęcze poszukując ofiar pająków oraz pułapki stożkowe wywieszone przez służby leśne. Prowadzono kilka hodowli larwalnych owadów ksylobiontycznych dla uzyskania pewności oznaczeń. Stanowiska gatunków, wizerunki niektórych Insecta, bądź fakty przydatne w opracowaniu ekspertyz udokumentowano aparatem cyfrowym Canon EOS 550D z obiektywami EK 100mm f/2,8L Macro IS USM, EFS 18-55mm oraz EFS 10-18mm f/4,5-5,6 IS STM. W przypadku jednego gatunku (Gnorimus variabilis) uzyskano istotną dodatkową informację od pana leśniczego leśnictwa Iwięcino. Koordynaty stanowisk występowania szczególnie cennych przyrodniczo gatunków odnotowano przy użyciu GARMIN GPS MAP62. Podane są one w manuskrypcie źródłowym (Zieliński 2015). Starano się ograniczać do absolutnie niezbędnego minimum stosowanie letalnych metod uzyskiwania informacji o obecności gatunków. W ramach takiego podejścia stosowano np. zasadę minimalizacji ingerencji w mikrośrodowiska, np. w strefę podkorową drzew i krzewów.
Metodyka badań martwego drewna i mikrosiedlisk nadrzewnych
W ramach przedsięwzięcia „Społeczny nadzór zarządzania najcenniejszymi lasami w Polsce” wdrażanego przez Oddział Podlaski Pracowni na Rzecz Wszystkich Istot w partnerstwie z Klubem Przyrodników i Fundacją Batorego, wykonano w Iwięcińskim Lesie – oprócz wspomnianych powyżej prac entomologicznych – pilotażowe badania zasobności martwego drewna i zróżnicowania mikrosiedlisk nadrzewnych[1] (Zieliński 2015a). Prace przeprowadzono na dwudziestu transektach tyczonych losowo z 20 wybranych punktów bazowych (w 15 oddziałach spośród 19, na które podzielono ten ekosystem według podziału powierzchniowego). Dane terenowe zebrano w okresie od 23 X do 11 XI 2015 r. (3 dni robocze). Podstawą oszacowania była rejestracja całych martwych drzew bądź ich fragmentów oraz mikrosiedlisk nadrzewnych na wspomnianych transektach o wymiarach 200 x 20 m według metodyki opracowanej przez Klub Przyrodników (patrz też Pawlaczyk et al. 2016). Szczegółową metodykę, która została analogicznie zastosowana w pracach w Puszczy Drawskiej, opisano także w pracy Zielińskiego i Pawlaczyka (2016).
Wyniki, dyskusja
Pełna lista stwierdzonych gatunków owadów zestawiona została w pracy Zielińskiego (2015). Stwierdzono obecność kilku bardzo interesujących gatunków, w tym podawanego w XIX w. z Międzyzdrojów (Habelmann 1854, Quedenfeldt 1885), a od tamtej pory nie obserwowanego na północy Polski żuka zacnika Gnorimus variabilis (Fot. 1) z rodziny
poświętnikowatych Scarabaeidae, saproksylobiontycznego chrząszcza zmorsznika czarnego Stictoleptura scutellata (Fot. 2) z rodziny kózkowatych Cerambycidae stwierdzonego jak dotąd na Pomorzu jedynie w Drawieńskim Parku Narodowym (Zieliński 2001), czy puszczańskich saproksylobiontycznych chrząszczy z rodziny goleńczykowatych Eucnemidae Hylis foveicollis i Eucnemis capucina. Odnotowano tutaj ponadto obecność sporadycznie widywanego w strefie nadmorskiej motyla pokłonnika kamilla Limenitis camilla (Fot. 3), powiązanego ekologią z
Fot. 3. Pokłonnik kamilla Limenitis camilla 10 VII 2015 r., fot. S.Z.
wiciokrzewem pomorskim Lonicera periclymenum. Już wcześniej stwierdzono, że gatunek ten preferuje lasy nadmorskie, jak również lasy liściaste o bagnistym podłożu np. łęgi (Senn 2015). Według informacji pana leśniczego leśnictwa Iwięcino nt. Gnorimus variabilis, gatunek ten zaobserwowany został w Iwięcińskim Lesie w 2014 r.; przedtem nie był obserwowany.
Obiektywna cenność przyrodnicza Iwięcińskiego Lasu, wynikająca również ze wspomnianych wyżej walorów florystycznych i ekosystemalnych spowodowała włączenie obiektu do programu Klubu Przyrodników „Rezerwaty przyrody – czas na comeback!”. W 2009 r. zaprojektowano objęcie prawie połowy powierzchni ekosystemu ochroną rezerwatową (Ryc. 1). Według stanu na 2016 r. ok. 74 ha lasu jest wyłączonych z użytkowania jako ostoje różnorodności biologicznej – zaliczono tu głównie olsy i łęgi olszowe (nie wszystkie!), ale także kilkanaście hektarów wilgotnych kwaśnych buczyn (Pawlaczyk et al. ibidem).
Wyliczona z 20 prób na transektach średnia zasobność rozkładającego się drewna w Iwięcińskim Lesie wyniosła 12,1 m³/ha, co jest wartością dość wysoką na tle innych lasów zarządzanych przez to nadleśnictwo[2]. Rozkład zasobów martwego drewna według struktury rodzajowej (leżące, całe stojące, złamane tj. złomy) przedstawia rycina (Ryc. 2).
Ryc. 2. Zasoby martwego drewna wg rodzajów na 20 transektach badawczych (opr. Paweł Pawlaczyk)
Co symptomatyczne, największe zagęszczenia martwego drewna i mikrosiedlisk nadrzewnych skoncentrowane były na powierzchniach nie użytkowanych (Zieliński 2015a, Pawlaczyk et al. ibidem). Wskaźnik zagęszczenia cennych mikrosiedlisk nadrzewnych wyniósł 11,5 mikrosiedliska/ha[3]. Z jednej strony był on znacznie wyższy niż w innych lasach administrowanych przez nadleśnictwo, lecz obiektywnie stosunkowo niski, m.in. z uwagi na niewielką liczbę starych drzew.
Pomimo licznych walorów, o których wzmiankowano powyżej, Iwięciński Las podlega stopniowej destrukcji, wynikającej z działań wzmacniających dominację funkcji gospodarczej tego ekosystemu nad jego funkcjami ekologicznymi i społecznymi. Do oddziaływań takich, już dokonanych lub trwających, bądź skutków takich oddziaływań należą:
- wycięcie starodrzewów jesionu wyniosłego w ostatnich latach w związku z zamieraniem drzew tego gatunku; wprowadzenie w ich miejsce odnowień z dominacją olszy (Pawlaczyk et al. ibidem);
- przesuszenie części siedlisk, w tym skrajne przesuszenie w latach o małej ilości opadów (np. w 2015 r.), m.in. poprzez sieć wykonanych onegdaj rowów melioracyjnych;
- prace gospodarcze z użyciem ciężkiego sprzętu w płatach siedlisk wilgotnych i bardzo wilgotnych (patrz Fot. 4), w tym zrywka w skrajnie trudnych warunkach dewastująca siedliska (Fot. 5a lub 5b);
Fot. 4. Ciężki sprzęt leśny (w głębi) w płacie wilgotnego siedliska 18 VIII 2021 r. fot. S.Z.
Fot. 5. „Szlak zrywkowy” a efektem skrajna liniowa dewastacja siedliska 18 VIII 2021 r. fot. S.Z.
- stosowanie pułapek feromonowych, w których giną różne gatunki, także takie, na którym leśnikom powinno gospodarczo zależeć (Fot. 6), w tym przyrodniczo cenne, jak np. Hylis foveicollis i Eucnemis capucina, a wśród nich prawnie chronione, np. trzmiele (Fot. 7);
Fot. 6. Dno pojemnika pułapki feromonowej stożkowej. Na zdjęciu widoczne pozostałości martwych padlinożernych grabarzy Nicrophorus sp. 30 VII 2015 r. fot. S.Z.
Fot. 7. Dno pojemnika pułapki feromonowej stożkowej. Na zdjęciu widoczne pozostałości martwego trzmiela, prawdopodobnie trzmiela ziemnego Bombus terrestris[4] 25 VIII 2015 r. fot. S.Z.
- synantropizacja lasu, zwłaszcza pinetyzacja – obecność gatunków geograficznie obcych we wszystkich 19 oddziałach Iwięcińskiego Lasu (Tab. 1); ponadto preferencje dla np. świerka w uprawach lub odnowieniach, a także w późniejszych fazach kształtowania się składowej drzewostanowej w ekosystemie leśnym, np. w wydzieleniach 654i, 656c, 658g, 649i (tutaj wespół z modrzewiem);
Tab. 1. Gatunki drzew obce geograficznie w Iwięcińskim Lesie według oddziałów (źródło: bdl.lasy.gov.pl/portal/mapy)
- udostępnianie obszaru dla polowań, w dodatku przyzwolenie na pozbawione jakiejkolwiek przyzwoitości rozwiązania przestrzenne infrastruktury łowieckiej (Fot. 8, 9);
Fot. 8. „Ambona” myśliwska a obok niej ... paśnik (!) i ... 4 VIII 2015 r. fot. S.Z.
Fot. 9. ... i informacja jw ... 4 VIII 2015 r.
- punktowe zanieczyszczenia terenu, najprawdopodobniej przez osoby związane z leśnymi pracami gospodarczymi (Fot. 10).
Fot. 10. Zaśmiecenie terenu 18 VIII 2021 r. fot. S.Z.
Podsumowanie
Zarówno wstępne dane zebrane o owadach, jak i wcześniejsze o cennej florze, potwierdzają, że Iwięciński Las jest w całości ekosystemem o wybitnych walorach przyrodniczych, związanych głównie z miejscami nieużytkowanymi (Pawlaczyk et al. ibidem). Propozycja przyjęcia na jego terenie zmodyfikowanych sposobów prowadzenia gospodarki leśnej, w tym np. podniesienia wieków dojrzałości rębnej w stosunku do wieków rębności odpowiednich gatunków drzew dla nadleśnictwa (Pawlaczyk et al. ibidem) jest poprawna w skali chwilowej tj. przejściowej[5] lecz dalece niewystarczająca w spojrzeniu docelowym. Zdaniem autora niniejszego opracowania należy możliwie szybko objąć cały Iwięciński Las ochroną rezerwatową i ograniczyć gospodarkę leśną do skrajnie ekstensywnego minimum lub wyłączyć ją całkowicie (rezerwat ścisły).
Podziękowania
Kolegom Pawłowi Pawlaczykowi, Maciejowi Przewoźniakowi, Arturowi Jędrzejewskiemu, Pawłowi Buczyńskiemu oraz anonimowym Recenzentom dziękuję za twórcze uwagi i pomoc przy obróbce materiału. Koledze Lechowi Buchholzowi składam podziękowania za oznaczenia chrząszczy z nadrodziny Elateroidea.
Literatura
- Habelmann P. 1854. Über einige Käfer aus Misdroy. Berlin. Ent. Z., Berlin, 5, p. 190.
- Pawlaczyk P., Bohdan A., Grzegorz A. 2016. (mscr.). Próba oceny zarządzania najcenniejszymi lasami w Polsce. Stowarzyszenie Pracownia na rzecz Wszystkich Istot, Oddział Podlaski, Białystok.
- Przewoźniak M. 2022. Strefa nadmorska w Polsce. Przyroda i krajobraz w antropocenie. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Gdańsk-Poznań.
- Quedenfeldt M. 1885. Wie lebt Gnorimus variabilis L.? Ent. Nachr., Berlin,11, pp. 34-36.
- Redmann H. 1938. Untersuchungen über die Waldgeschichte der Frischen Nehrung mit besonderer Berücksichtigung des Buchenvorkommens bei Kahlberg. Schrift. D. Phys.-őkonom. Ges., Bd. Kőnigsberg, 70, H. 2.
- Senn P. 2015. Motyle dzienne Gdyni atlas rozmieszczenia. Studio FM Elżbieta Deja, Gdynia: ss. 206.
- Zieliński S. 2001. Wstępna analiza fauny kózkowatych (Coleoptera: Cerambycidae) Drawieńskiego Parku Narodowego. Przegl. Przyr., 1-2: 39-60.
- Zieliński S. 2015. (mscr). Walory entomologiczne kompleksu lasów liściastych Iwięciński Las (Nadleśnictwo Karnieszewice). Ekspertyza entomologiczna sporządzona na potrzeby ochrony rzadkich i zagrożonych gatunków owadów i innych bezkręgowców związanych z martwym drewnem. Wykonano w ramach przedsięwzięcia „Społeczny nadzór zarządzania najcenniejszymi lasami w Polsce” wdrażanego przez Oddział Podlaski Pracowni na Rzecz Wszystkich Istot w partnerstwie z Klubem Przyrodników, finansowanego przez Fundację Batorego w ramach programu „Obywatele dla Demokracji” ze środków EOG. Rotmanka/Świebodzin.
- Zieliński S. 2015a. (mscr). Zasoby martwego drewna i zróżnicowanie mikrosiedlisk nadrzewnych pięciu obiektów w północnej Polsce: kompleksu lasów liściastych Iwięciński Las (Nadleśnictwo Karnieszewice), buczyny koło Żołędowa i kompleksu buczyn nad Starą Drawą (Nadleśnictwo Drawsko Pomorskie) oraz porównawczo: rezerwatu przyrody Jezioro Łubówko i lasów gospodarczych południowo-zachodniej części Puszczy Drawskiej (Nadleśnictwo Smolarz). na zlecenie Klubu Przyrodników, Rotmanka/Świebodzin.
- Zieliński S., Pawlaczyk P. 2016. Rezerwat Jezioro Łubówko w Puszczy Drawskiej po 25 latach ochrony: martwe drewno, mikrosiedliska nadrzewne i przyczynek do poznania fauny chrząszczy saproksylicznych. Przegl. Przyr., 4: 82-97.
Streszczenie
W artykule przedstawiono wyniki badań terenowych prowadzonych głównie w 2015 r. w Iwięcińskim Lesie nad jez. Bukowo k/Koszalina. Badania obejmowały pilotażowe obserwacje entomologiczne oraz analizę zasobów rozkładającego się drewna i mikrosiedlisk nadrzewnych. Prace wykonano w ramach przedsięwzięcia „Społeczny nadzór zarządzania najcenniejszymi lasami w Polsce” wdrażanego przez Oddział Podlaski Pracowni na Rzecz Wszystkich Istot w partnerstwie z Klubem Przyrodników, finansowanego przez Fundację Batorego w ramach programu „Obywatele dla Demokracji” ze środków EOG. Tytuł projektu dobrze odzwierciedla główny cel badań oraz ogólny walor eksplorowanego obszaru.
Stwierdzono występowanie interesującego faunistycznie i ochroniarsko zgrupowania chrząszczy saproksylicznych, a w nim gatunków rzadkich bądź unikatowych dla północnej Polski, jak Gnorimus variabilis, Stictoleptura scutellata, Hylis foveicollis, Eucnemis capucina. Wskaźniki zasobności martwego drewna i liczebności oraz różnorodności mikrosiedlisk nadrzewnych wyliczone z danych uzyskanych na 20 losowo tyczonych transektach, choć dość wysokie na tle innych lasów administrowanych przez Nadleśnictwo Karnieszewice, były jednak w skali ogólnej stosunkowo niskie. Średnia zasobność rozkładającego się drewna wyniosła 12,1 m³/ha, zaś wskaźnik zagęszczenia mikrosiedlisk nadrzewnych 11,5 mikrosiedliska/ha. Podano informację o innych walorach przyrody, ale także o jej zagrożeniach. Wskazano na nasilenie w ostatnich latach oddziaływań gospodarki leśnej. Zaproponowano objęcie całego obszaru Iwięcińskiego Lasu ochroną rezerwatową, docelowo ścisłą, z zaniechaniem wykonywania działań stricte gospodarczych.
[1]np. dziupli, fragmentów pni martwych drzew, drzew złamanych, rozłamań pni i pęknięć mrozowych lub po uderzeniu pioruna, grzybów nadrzewnych, obumarłych konarów w koronie itd.; względnie wyczerpujący wykaz mikrosiedlisk nadrzewnych i metodyki zawarto w pracy Zielińskiego i Pawlaczyka (2016)
[2]jednak do uznania stanu siedliska za „właściwy” wg metody przyjętej w Państwowym Monitoringu Przyrodniczym buczyn i grądów sporo brakuje (dolny próg to 20m³/ha), a dużo bliżej do uznania za „zły” (poniżej 10m³/ha); w tej chwili wg metody jw jest to stan „niezadowalający”
[3]czyli stan „niezadowalający”, do „właściwego” również sporo brakuje (dolny próg to 20 szt/ha), również blisko stanu „złego” (poniżej 10 szt/ha)
[4] obecnie pod ochroną częściową w Polsce
[5] jeden rok wydaje się tu być optymalnym okresem przejściowym dla wprowadzenia pełnej ochrony rezerwatowej, pod warunkiem wszakże zachowania odpowiedzialnej postawy zarządcy, tj. PGL LP